мова 9

Беларуская мова

Стылі маўлення

   

Стыль		Навуковы (кніжны стыль)
Сфера выкарыстання		Сфера навукі, тэхнікі і навучання (гэта стыль навуковых прац, падручнікаў і лекцый па навучальных дысцыплінах)
Функцыя стылю		Доказны выклад навуковай інфармацыі; тлумачэнне навуковай інфармацыі; актывізацыя лагічнага мыслення чытача (слухача)
Жанры	пісьмовая форма	Уласна навуковы – манаграфіі, дысертацыі, навуковыя артыкулы, анатацыі, рэфераты, навуковыя даклады. Навукова-папулярны – навукова-папулярны нарыс, публікацыі ў газетах і часопісах на навуковыя тэмы. Навукова-вучэбны – падручнік, даведнік, вучэбны дапаможнік, лекцыя, даклад, канспект, курсавая работа. Навукова-тэхнічны – справаздача, тэхнічнае апісанне, праектная дакументацыя. Навукова-інфарматыўны – анатацыя, рэферат, тэзісы, водзыў, рэцэнзія. Навукова-даведачны – слоўнік, даведнік, каталог.
	вусная форма	Публічныя выступленні на навуковых канферэнцыях, сімпозіумах, у аўдыторыях (лекцыі, даклады, навуковыя паведамленні)
Стылёвыя адзнакі	на сэнсава- камуніка- тыўным узроўні	Вызначальныя рысы – абагульненасць і адцягненасць, строгая лагічнасць і доказнасць; дакладнасць, аб’ектыўнасць.
	на лексіка- фразеала- гічным узроўні	Шырокае ўжыванне навуковых і тэхнічных тэрмінаў, адназначных, нявобразных слоў; аднароднасць лексікі і шматкратнае ўжыванне адных і тых жа слоў; шырокае выкарыстанне абстрактнай лексікі; ужыванне слоў з канкрэтным значэннем для абазначэння агульных паняццяў; рэдкае ўжыванне эмацыянальных слоў і з пераносным значэннем
	на марфа- лагічным узроўні	Шырокая ўжывальнасць назоўнікаў; частае ўжыванне формаў роднага склону; абазначэнне множнасці праз назоўнік у адзіночным ліку; ужыванне прыметнікаў у састаўных тэрмінах; не выкарыстоўваюцца займеннік я і дзеясловы ў форме 1-й асобы адз, ліку
	на сінтак- січным узроўні	Ужыванне ўскладненых і складаных сінтаксічных канструкцый (сказаў з аднароднымі членамі, абагульняльнымі словамі, з адасобленымі членамі сказа (дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі), з пабочнымі словамі і сказамі); ужыванне прыслоўяў, якія вызначаюць паслядоўнасць і лагічнасць выказвання, састаўных злучнікаў; шырокае выкарыстанне спасылак на навуковыя крыніцы і цытат, схем, дыяграм табліц, графікаў, умоўных абазначэнняў; адсутнасць клічных і пытальных сказаў.

Стыль		Публіцыстычны (кніжны стыль)
Сфера выкарыстання		Абслугоўвае сферу грамадскіх адносін (выкарыстоўваецца ў грамадска-палітычнай літаратуры, перыядычным друку, палітычных выступленнях, прамовах, на радыё і тэлебачанні); адрасуецца шырокім масам.
Функцыя стылю		Паведамляць навіны штодзённага жыцця, культуры, навукі, растлумачваць грамадска-палітычныя пытанні, эмацыянальна ўздзейнічаць на чытачоў (слухачоў) з мэтай выклікаць у іх адпаведнае стаўленне да інфармацыі.
Жанры	пісьмовая форма	Артыкул, нататка, рэпартаж, інтэрв’ю, карэспандэнцыя, рэцэнзія, агляд, нарыс, эсэ, фельетон, памфлет, замалёўка.
	вусная форма	Публічнае інфармацыйнае выступленне, прамова на сходзе (мітынгу) на грамадска-палітычныя тэмы.
Стылёвыя адзнакі	на сэнсава- камуніка- тыўным узроўні	Арганічнае спалучэнне лагічна-абстрактнай (навуковай) і эмацыянальна-вобразнай (мастацкай) формаў адлюстравання рэчаіснасці; аператыўнасць і дакладнасць інфармацыі; лагічнасць доказаў; эмацыянальнасць, выразнасць, ацэначнасць, даступнасць, вобразнасць, экспрэсіўнасць, пабуджальнасць; пафаснасць і ўзнёсласць мовы.
	на лексіка- фразеала- гічным узроўні	Вялікая колькасць абстрактнай лексікі і лексікі грамадска-палітычнага характару; наяўнасць стандартных устойлівых выразаў; арганічнае спалучэнне грамадска-палітычнай тэрміналогіі і моўных сродкаў для выказвання настрою, пачуццяў (эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі – эпітэтаў, метафар, перыфразаў, гіпербал і інш.); шырокае выкарыстанне ацэначнай лексікі.
	на марфа- лагічным узроўні	Шырокае ўжыванне назоўнікаў у форме роднага склону; адсутнасць выказніка-дзеяслова; ужыванне інфінітываў у ролі галоўных членаў сказа, ужыванне дзеясловаў у форме загаднага ладу; выкарыстанне часціц, выклічнікаў.
	на сінтак- січным узроўні	Пашырэнне спалучальнасці слоў; выкарыстанне простых сінтаксічных канструкцый; чаргаванне поўных і няпоўных сказаў; шырокае выкарыстанне канструкцый для выражэння эмацыйнасці (сказаў з інверсіяй, рытарычных пытанняў, паўтораў, сказаў-зваротаў, заклікаў); наяўнасць падагульнення, высноваў

  

Стыль		Афіцыйна-справавы (кніжны стыль)
Сфера выкарыстання		Афіцыйныя службовыя адносіны, адміністрацыйна-прававыя ўзаемаадносіны, дыпмаматычныя адносіны
Функцыя стылю		Паведамленне, канстатацыя бясспрэчных фактаў, якія маюць практычнае значэнне ў адносінах паміж людзьмі, установамі, грамадзянамі і дзяржавай, у рэгламентацыі правоў, правіл, дзеянняў.
Жанры	пісьмовая форма	У справаводстве – заява, аўтабіяграфія, даведка, распіска, даверанасць, справаздача, пратакол, акт, характарыстыка. У галіне права і правазнаўства – закон, пастанова, указ, статут. У дыпламатыі – пагадненне, нота, камюніке, мемарандум
	вусная форма	–
Стылёвыя адзнакі	на сэнсава- камуніка- тыўным узроўні	Афіцыйнасць, аб’ектыўнасць, падкрэслена строгая танальнасць, дакладнасць, гранічная канкрэтнасць; выклад адбываецца ў форме прадпісання, канстатацыі, сцверджання; адназначнасць фармулёвак; неасабовы характар выказвання; адсутнасць эмацыянальнасці і экспрэсіўнасці; стандартнае размяшчэнне матэрыялу.
	на лексіка- фразеала- гічным узроўні	Асаблівая афіцыйнасць афарбоўкі (своеасаблівая кніжная лексіка, вялікая колькасць тэрмінаў для абазначэння розных юрыдычных паняццяў, дакументаў, назваў асоб); вялікая колькасць канцылярскіх штампаў; ужыванне дзеясловаў з загадным значэннем; адсутнасць слоў з пераносным значэннем і вобразных сродкаў мовы
	на марфа- лагічным узроўні	Шырокае выкарыстанне іменных часцін мовы (аддзеяслоўных назоўнікаў), складаных адыменных прыназоўнікаў; пашыранасць інфінітываў; ужыванне пры інфінітыве слоў трэба, неабходна, абавязаны, забараняецца, ужыванне састаўных злучнікаў.
	на сінтак- січным узроўні	Выкарыстанне словазлучэнняў стандартнай будовы; пашыранасць дзеяслоўных словазлучэнняў замест асобных дзеясловаў; выкарыстанне простых двухсастаўных сказаў з прамым парадкам слоў; ужыванне складаназлучаных і складаназалежных сказаў для адлюстравання паслядоўнасці, прычынна-выніковых адносін; шырокае выкарыстанне безасабовых і інфінітыўных сказаў са значэннем загаду, прадпісання, неабходнасці.

Стыль		Мастацкі (кніжны стыль)
Сфера выкарыстання		Духоўная сфера жыцця грамадства
Функцыя стылю		Камунікатыўная функцыя – перадача пэўнага зместу; эстэтычная функцыя – уздзеянне на чытача праз мастацкія вобразы
Жанры	пісьмовая форма	У паэзіі – паэма, балада, верш, санет, актава, трыялет; у мастацкай прозе – аповесць, апавяданне, раман; у драматургіі – п’еса, камедыя, трагедыя.
	вусная форма	Пастаноўкі ў тэатрах, мастацкія фільмы
Стылёвыя адзнакі	на сэнсава- камуніка- тыўным узроўні	Спалучэнне элементаў усіх стыляў; многагалоссе (спалучэнне мовы аўтара і мовы персанажаў)
	на лексіка- фразеала- гічным узроўні	Лексіка ўсіх стыляў, паэтычныя і народна-паэтычныя словы; вобразнасць, эмацыянапьнасць, экспрэсіўнасць (шырокае выкарыстанне сінтаксічна-стылістычных фігур, да якіх адносяцца анафара, эпіфара, ашытэза, аксюмарон і інш.); наяўнасць вобразных моўна-выяўленчых сродкаў, да якіх адносяцца тропы (метафара, метанімія, сінекдаха, гіпербала, літота, увасабленне, адухаўленне), прыказкі, прымаўкі, пісьменніцкія неалагізмы і аказіяналізмы
	на марфа- лагічным узроўні	Спалучэнне элементаў усіх стыляў
	на сінтак- січным узроўні	Спалучэнне элементаў усіх стыляў

Тыпы і стылі маўлення

Словазлучэнне

Не з’яўляюцца словазлучэннямі:

1) няхай растуць, давайце друкаваць – формы загаднага і ўмоўнага ладоў дзеяслова;

2) пяцьсот сорак другі – састаўны лічэбнік;

3) для таго каб – састаўны злучнік;

4) найбольш прыгожа, самы цёплы – формы параўнання прыметніка і прыслоўя;

5) луг квяцісты, ідзе дождж – спалучэнне дзейніка і выказніка;

6) поруч з домам – самастойнае слова са службовым;

7) мароз і вецер – два самастойныя словы , звязаныя злучальнай сувяззю;

8) ускладненыя простыя дзеяслоўныя выказнікі – пайду пагляджу, схадзі папытайся;

9) формы будучага часу дзеяслова – не буду чытаць, будзем пісаць;

10) спалучэнне з адасобленымі членамі сказа – свята, поўнае ўражанняў; ісці, абмінаючы глухія мясціны;

11) фразеалагізмы (яны не з’яўляюцца прадметам сінтаксісу і вывучаюцца ў фразеалогіі) – сядзець склаўшы рукі, лебядзіная песня, ахілесава пята, зорка першай велічыні.

Тэст па тэме “Словазлучэнне”

1. Адзначце сцвярджэнні, які адпавядаюць паняццю “словазлучэнне”:

а) два ці болей слоў, якія стаяць побач;

б) два ці болей слоў, якія адносяцца да адной часціны мовы;

в) два ці болей слоў, звязаных граматычна;

г) два ці болей слоў, звязаных па сэнсе і граматычна.

2. Што з пералічанага ніжэй не адносіцца да словазлучэнняў?

а) спалучэнне дзейніка і выказніка;

б) спалучэнне аднародных членаў сказа;

в) склонавая форма назоўніка і прыназоўніка;

г) спалучэнне двух слоў, звязаных па сэнсе і граматычна;

д) складаная форма ступені параўнання прыметніка;

е) складаная форма ступені параўнання прыслоўя;

3. Завяршыце пералік часцін мовы, якія могуць ужывацца ў ролі залежных слоў пры прымыканні: дзеяслоў неазначальнай формы,…

4. Падкрэсліце словазлучэнні:

а) добрая вестка; ё) дабро і зло;

б) каля дуба; ж) паўтараць бясконца;

в) кроплі дажджу; з) няхай прыедзе;

г) нізка над лесам; і) д) будзем думаць;

к) на працягу дня; к) трава скошана

е) сорак пяць;

5. Адзначце словазлучэнні, якія адпавядаюць нормам беларускай мовы:

а) выбачайце мне; д) два летніх дні;

б) дзякаваць брата; е) за пяць кіламетраў ад дома;

в) дзякаваць брату; ё) два летнія дні;

г) у пяці кіламетрах ад дома; ж) выбачайце мяне.

6. Закончыце азначэнні:

а) дапасаванне – гэта спосаб падпарадкавальнай сувязі, пры якім….;

б) кіраванне -- гэта спосаб падпарадкавальнай сувязі, пры якім….;

в) прымыканне --- гэта спосаб падпарадкавальнай сувязі, пры якім….;

7. Якія словазлучэнні адпавядаюць схеме: залежнае слова+ галоўнае слова?

а) большасць вучняў; д) крыху павесялець;

б) велічынёю з яблык; е) радавацца вясне;

в) сестрына кніга; ё) рана пасаджаны.

г) дарога за лесам;

8. Знайдзіце памылкі ва ўказанні спосабу сувязі слоў у словазлучэннях:

а) крыўда на сябра (дапасаванне);

б) пакрыўдзіць сябра (кіраванне);

в) напісаць выразна (прымыканне);

г) напісаць выраз (кіраванне);

д) пакрыўджаны сябар (дапасаванне);

е) выразнае напісанне (прымыканне).

9. Адзначце словазлучэнні з сувяззю кіравання:

а) верыць у лепшае; д) працаваць не стамляючыся;

б) вучыцца лепш; е) уверх па цячэнні;

в) вырабіць з бярозы; ё) зроблены вучнямі.

г) менш за месяц;

10. Запішыце з дадзенымі словамі па тры словазлучэнні з рознымі спосабамі сувязі, укажыце від сувязі: 1в. боршч, 2в. стомлены, 3в. вільготны.